Cyberprzemoc w miejscu pracy: część I

Technologia jest dziś obecna w niemal każdym aspekcie pracy — od komunikacji po zarządzanie zadaniami. Jej rozwój może jednak sprzyjać nowym formom przemocy, takim jak mobbing. Jakie są tego konsekwencje?

Współczesność przynosi wiele technologicznych udogodnień — także w pracy coraz częściej korzystamy z technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT – information and communication technologies). Z jednej strony przyspieszają one wiele procesów i zwiększają elastyczność pracy, z drugiej jednak niosą ze sobą ryzyko nadużyć. Komunikacja za pomocą maili, wiadomości tekstowych, głosowych, dźwiękowych i wizualnych, brak sztywnych ram czasowych (ułatwiony przez całodobowy dostęp do komunikatorów i bycie ciągle „online”), media społecznościowe czy komunikatory internetowe — wszystko to wpływa na jakość naszej komunikacji, ale może też stać się kolejnym narzędziem przemocy i kontroli. W skrócie: im lepszy dostęp do technologii, tym większy potencjał do nadużyć. Szczególnym zagrożeniem jest to, że w efekcie rozwoju technologii jesteśmy często stale obecni w pracy — pisaliśmy o tym m.in. w artykule Pracownicy: prawo do bycia offline a także serii artykułów o mobbingu: Mobbing w pracy: nowa definicja w prawie, Mobbing w pracy: przyczyny i skutki, Mobbing w pracy: przeciwdziałanie i narzędzia pomocy.

Definicja zjawiska

Cyberprzemoc (ang. cyberbullying, cybermobbing) to zjawisko, które może wyrządzać szkody na znacznie większą skalę niż tradycyjny mobbing. Dlaczego? Dzięki dostępności komunikatorów sprawca może atakować częściej, szybciej i z większą intensywnością.

Warto zauważyć istotne różnice między tradycyjnym mobbingiem a cyberprzemocą. W klasycznym modelu sprawcy zazwyczaj nie są anonimowi — ich tożsamość jest znana, a przemoc często odbywa się na oczach innych. Obecność świadków może zwiększać szansę na reakcję otoczenia lub zgłoszenie nadużyć. To istotne także dla ofiary, która — jeśli zdecyduje się zawiadomić odpowiednie instytucje lub działy w pracy — może wskazać osoby potwierdzające jej wersję wydarzeń. W takim przypadku ocena sytuacji staje się bardziej wiarygodna. W przypadku cybermobbingu sprawca często działa anonimowo — ukrywa się za nickiem, fałszywym kontem czy nieznanym numerem. Atak może być bezpośredni i osobisty, ale jednocześnie całkowicie ukryty przed otoczeniem. Ofiara zostaje z tym sama, odcięta od wsparcia, a narastające ataki mogą pogłębiać jej poczucie osamotnienia i bezsilności. Co więcej, cyberprzemoc może przekraczać granice czasu i miejsca pracy — sprawca ma dostęp do ofiary także po godzinach, dzięki stałej obecności online. To sprawia, że pole ataku jest znacznie szersze, a ofiara bardziej narażona.

Oczywiście każda forma mobbingu — zarówno ta tradycyjna, jak i cyberprzemoc — to poważne zjawisko wymagające reakcji i przeciwdziałania.

Jakie formy może przyjmować cyberprzemoc?

Na stronie Rady Europy można znaleźć krótką notatkę wyjaśniającą, co mieści się w zakresie tego pojęcia – mimo że wciąż brakuje jednolitego języka opisu tego zjawiska.

W praktyce cyberprzemoc może przyjmować różnorodne formy – od nękania i naruszania prywatności, po wykorzystywanie seksualne oraz przestępstwa motywowane uprzedzeniami wobec określonych grup społecznych czy wspólnot.

Może obejmować również groźby bezpośrednie, przemoc fizyczną, a także różne typy cyberprzestępstw. Obecnie brakuje jednolitego słownictwa i ustalonej typologii działań uznawanych za cyberprzemoc. Wiele jej form przenika się, nakłada na siebie lub stanowi kombinację różnych aktów przemocy.

Czym jest a czym nie jest przemoc/cyberprzemoc w miejscu pracy?

W poradniku CIOP-PIB znajdziemy bardzo słuszne rozróżnienie na zachowania, które kwalifikują lub nie kwalifikują się do przemocy/cyberprzemocy. To rozróżnienie pozwala nam na dopracowanie definicji. Zachowania, które zaliczamy do cyberprzemocowych:

Celowe ignorowanie wiadomości mailowych, telefonów lub innych form komunikacji elektronicznej inicjowanych przez pracownika;
Przekazywanie treści wiadomości pracownika osobom trzecim w celu zaszkodzenia jego reputacji;
Publiczne wyrażanie krytyki wobec efektów pracy pracownika z wykorzystaniem narzędzi cyfrowych;
Ukrywanie istotnych informacji, maili lub dokumentów, co utrudnia lub uniemożliwia pracownikowi wykonywanie obowiązków;
Rozpowszechnianie plotek lub nieprawdziwych informacji na temat pracownika za pośrednictwem środków elektronicznych;
Znieważanie, zastraszanie lub kierowanie gróźb wobec pracownika z użyciem narzędzi informacyjno-komunikacyjnych;
Formułowanie obraźliwych komentarzy dotyczących pochodzenia, wyglądu, przekonań czy życia prywatnego pracownika poprzez media cyfrowe;
Nieuprawnione pozyskiwanie informacji o życiu prywatnym pracownika (tzw. hacking) i wykorzystywanie ich w celu jego ośmieszenia lub dyskredytacji.

Zachowania, których nie kwalifikujemy jako cyberprzemoc, to zwykle te, które – choć mogą być trudne i postrzegane jako problematyczne – w rzeczywistości mieszczą się w ramach standardowych działań zawodowych.

Wyznaczanie pracownikowi konkretnych celów oraz realistycznych terminów realizacji zadań;
Przeprowadzanie z pracownikiem szczerych i konstruktywnych rozmów na temat niezadowalających wyników jego pracy;
Podejmowanie decyzji o nieprzyznaniu awansu z powodów merytorycznych i związanych z wykonywanymi obowiązkami;
Stosowanie środków dyscyplinarnych lub zakończenie współpracy z pracownikiem na podstawie rzeczywistych, uzasadnionych przyczyn.

Dane

Występowanie cyberprzemocy nasila się - to mówią światowe dane, m.in: Badanie EU-OSHA Foresight z 2018 r.[11] wykazało, że cyberprzemoc była już powszechna w wielu miejscach pracy w różnych sektorach i rośnie. Autorzy badania sugerowali, że realizowanie celów zawodowych przy użyciu Internetu i mediów społecznościowych może zwiększyć cyberprzemoc ze strony konkurentów, rówieśników, interesariuszy lub cybertrolli. W raporcie do kolejnych zagrożeń dodano również utratę umiejętności komunikacyjnych; zamiana rozmowy face to face na rozmowę wirtualną zaciera granicę emocjonalne i może sprzyjać negatywnemu tonowi komunikacji i wrogiemu językowi.

Z badania ESENER przeprowadzonego przez EU-OSHA w 2019 roku wynika, że niemal 60% firm uznało przemoc za istotny czynnik ryzyka w miejscu pracy, co stanowi wzrost w porównaniu z 54% w 2014 roku. Nie wiadomo jednak dokładnie, w jakim stopniu za ten wzrost odpowiada postępująca cyfryzacja lub konkretne przypadki cyberprzemocy.

W badaniu OSH Pulse z 2022 roku, obejmującym 27 000 pracowników z państw UE, zauważono, że niektóre formy technologii cyfrowych mogą zwiększać ryzyko doświadczenia przemocy i nękania. Osoby korzystające z komputerów stacjonarnych częściej zgłaszały takie doświadczenia niż ci, którzy z nich nie korzystali (64% vs 59%). Mimo to, nie można jednoznacznie stwierdzić, na ile ten wzrost związany jest bezpośrednio z cyberprzemocą.

W innym europejskim badaniu z udziałem partnerów społecznych z sektorów takich jak zdrowie, edukacja, administracja publiczna, handel i ochrona, zapytano o skalę cyberprzemocy w pracy. 11% respondentów wskazało cybernękanie jako główną formę przemocy zawodowej – tyle samo co molestowanie seksualne, ale mniej niż nękanie werbalne (15%), przemoc psychiczna i fizyczna (po 13%).

Kto jest narażony?

Konwencja MOP nr 190 (artykuły 2 i 4) zaznacza, że ochrona przed przemocą i nękaniem – w tym również cyberprzemocą w środowisku pracy – powinna obejmować nie tylko pracowników, ale także osoby poszukujące zatrudnienia, kadrę kierowniczą, pracodawców oraz osoby trzecie, takie jak pacjenci, klienci czy petenci. Jednak, biorąc pod uwagę charakterystykę zjawiska mobbingu oraz dostępne dane statystyczne, warto pamiętać, że najczęściej dochodzi do niego w relacji zwierzchnik–podwładny. To właśnie ten układ sprzyja nadużywaniu władzy i wykorzystywaniu przewagi wpływu, choć oczywiście nie wyklucza to występowania mobbingu w innych konfiguracjach relacji zawodowych.

Możemy również przyjrzeć się danym dotyczącym konkretnych profesji i obszarów zawodowych. Przegląd literatury wskazuje również na znaczną skalę cyberprzemocy w różnych zawodach: dotyczy ona od 14% do 20% pracowników uczelni w Wielkiej Brytanii, 22% nauczycieli w Czechach, 22% dziennikarzy w Szwecji i aż 72% pracowników administracji publicznej w Australii.

Niestety, jak to często bywa, znów mierzymy się z problemem intersekcjonalności, czyli nakładania się różnych kategorii społecznych, które wzmacniają mechanizmy dyskryminacji wobec grup i jednostek. W przypadku badań nad cyberprzemocą szczególnie narażoną grupą okazują się kobiety. Z globalnego badania przeprowadzonego w 2021 roku przez UN Generation Equality Action Coalition on Technology and Innovation wynika, że aż 38% kobiet doświadczyło przemocy w przestrzeni cyfrowej.

Najbardziej zagrożone są młode kobiety funkcjonujące w środowisku zawodowym — zwłaszcza jeśli chodzi o molestowanie seksualne, groźby i inne formy agresji online. Gdy dodatkowo weźmiemy pod uwagę wykonywany zawód lub pełnioną rolę społeczną, jak w przypadku dziennikarek, wyraźnie widać, jak te kategorie się zazębiają, wzmacniając ryzyko przemocy.

Badania z tego samego roku podkreślają, że cybernękanie dziennikarek jest szczególnie nasilone, gdy relacjonują tematy związane z polityką, prawem, gospodarką, sportem, prawami kobiet czy feminizmem. Przemoc wobec nich często ma bardziej dotkliwy charakter niż w przypadku dziennikarzy i może obejmować groźby gwałtu, komentarze o charakterze seksualnym lub obraźliwym, a także groźby kierowane wobec ich bliskich.

Dane dotyczące występowania mobbingu w Polsce

Zgodnie z raportem UCE RESEARCH i platformy ePsycholodzy.pl, opublikowanym na stronie Serwisu Samorządowego PAP, w drugiej połowie 2023 roku aż 41,4% pracujących Polaków doświadczyło w miejscu pracy zachowań o charakterze mobbingowym.

Najczęściej zgłaszane formy mobbingu obejmowały:

przydzielanie bezsensownych zadań (10,3%),
obmawianie i plotki (9,8%),
wydawanie sprzecznych poleceń (9,6%),
komentarze świadczące o zazdrości lub zawiści (9%),
krzyki, przekleństwa i wyzwiska (8,4%).

W poprzednich latach najczęściej najczęściej wskazywaną formą mobbingu były krzyki i przekleństwa - ich odsetek spadł o 4,6 punktu procentowego w porównaniu z wcześniejszym rokiem. Co pojawia się częściej? Przydzielania zadań poniżej kwalifikacji i kompetencji pracownika - tu odnotowano wzrost o 2,6 punktu procentowego rok do roku.

Możemy zauważyć, analizując powyższe dane, że mobbing w miejscu pracy przybiera różne formy, zarówno w relacjach zwierzchnik–podwładny, jak i między współpracownikami.

Skutki dla pracowników i całej organizacji

W raporcie Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) [2] podkreślono, że pełne zrozumienie współczesnego świata pracy jest kluczowe, by skutecznie przeciwdziałać cyberprzemocy, która – ze względu na swoją specyfikę – może pojawić się w każdym miejscu i o każdej porze.

Według informacji z Safe Work Australia oraz European Agency of Safety and Health at Work:

Zachowania takie jak przemoc, agresja, mobbing i molestowanie seksualne mogą mieć znaczący krótkoterminowy i długoterminowy wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne danej osoby, w tym gdy są przeprowadzane online lub za pośrednictwem technologii cyfrowych.

Nasilające się w czasie skutki cyberprzemocy mogą prowadzić u ofiary do silnego stresu, lęku oraz pogarszającego się stanu zdrowia psychicznego. Do negatywnych konsekwencji należą m.in.: obniżenie samooceny, pojawienie się myśli samobójczych, uczucie złości i frustracji, a także rozwój zespołu stresu pourazowego (PTSD).

Z perspektywy organizacji, cybermobbing skutkuje częstszą absencją pracowników, spadkiem motywacji, produktywności i efektywności. Przekłada się to na realne koszty — zwłaszcza jeśli ofiary zdecydują się odejść z pracy, co wiąże się z koniecznością rekrutacji i wdrożenia nowych osób. Dodatkowo relacje w pracy pogarszają się, wpływa to również na renomę firmy oraz całe jej funkcjonowanie. Co więcej, dla zespołu oznacza to często stratę cennego i zaangażowanego współpracownika.

Podsumowanie

Aby skutecznie dbać o kulturę organizacyjną, warto śledzić i rozumieć nowe zjawiska, które – wraz z rozwojem technologii – coraz silniej wpływają na rynek pracy, funkcjonowanie organizacji oraz dobrostan jej członków. Cyberprzemoc może mieć poważne konsekwencje zarówno na poziomie indywidualnym, jak i całej firmy. W kolejnym artykule pokażemy, w jaki sposób można jej przeciwdziałać w miejscu pracy, wykorzystując odpowiednio dobrane narzędzia.

Źródła