Stereotypy tkwią w nas – choć bywają krzywdzące, czasem pomagają uprościć świat, uporządkować go i podzielić według jasnych kryteriów. Jednym z najbardziej jaskrawych przykładów jest podział na płeć i wszystko, co się z nią wiąże. Kulturowo przyzwyczailiśmy się do tego, co „męskie”, i tego, co „kobiece”, często podchodząc do tych rozróżnień bezrefleksyjnie, automatycznie, a nawet kategorycznie. Jednak w obliczu zmian obyczajowo-kulturowych zaczęliśmy zauważać, że ten binarny porządek bywa problematyczny i nie do końca ma sens. Dziś coraz częściej obserwujemy kobiety wykonujące zawody zdominowane przez mężczyzn oraz mężczyzn pracujących w zawodach tradycyjnie uznawanych za sfeminizowane.
Podział kategorii zawodowych na płeć
Czym charakteryzują się „męskie” i „kobiece” zawody? Skoro dokonaliśmy już tego podziału, warto przyjrzeć się cechom przypisywanym obu grupom. Zawody „męskie” są zwykle lepiej opłacane, wykonywane w lepszych warunkach i postrzegane jako bardziej prestiżowe. Z kolei zawody „kobiece” cechuje niższe wynagrodzenie, gorsze warunki pracy i mniejsze uznanie społeczne. Przypisujemy im również cechy utożsamiane z płcią oraz kompetencje uznawane za wrodzone lub nabyte w procesie socjalizacji.
W obu przypadkach często generalizujemy, twierdząc, że do niektórych prac trzeba być bardziej „męskim”, a do innych bardziej „kobiecym”. Czasami ma to podłoże biologiczne (np. siła fizyczna), jednak w dobie dynamicznego rozwoju technologii różnice te się zacierają, ponieważ niezależnie od płci coraz częściej wspomagamy się rozwiązaniami mechanicznymi. Choć istnieją różnice w tężyźnie fizycznej i predyspozycjach, liczne wyjątki pokazują, że kobiety dorównują mężczyznom w zadaniach uznawanych za „męskie”, a mężczyźni świetnie sprawdzają się w „kobiecych” dziedzinach.
Za „kobiece” zwykle uznaje się to, co związane z emocjami i wrażliwością, co znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości – tzw. zawody opiekuńcze są najczęściej wykonywane przez kobiety. Natomiast „męskie” cechy odnoszą się do siły fizycznej, racjonalnego myślenia i logicznego działania, co kojarzy się z zawodami takimi jak pilot czy maszynista.
Socjologia pracy pod względem płci
Osoby decydujące się na karierę w „nieswojej” grupie zawodowej pozostają w mniejszości, często odczuwając, że nie spełniają społecznych oczekiwań. Wątki pracy i płci od lat bada socjolożka dr Olga Czeranowska, która poruszyła je zarówno w swoim badaniu „Zawodowe mniejszości płciowe. Analiza sytuacji kobiet w zawodach zmaskulinizowanych i mężczyzn w zawodach sfeminizowanych” opublikowanym w Przeglądzie Socjologii Jakościowej, jak i w podcaście Uniwersytetu SWPS „Zawody męskie i kobiece a sukces zawodowy”.
Dr Czeranowska zwraca uwagę na kilka kluczowych aspektów związanych z podziałem pracy zawodowej pod względem płci: współczynnik aktywności zawodowej (dane GUS w skali makro), gender pay gap (różnice w wynagrodzeniu), różne uwarunkowania work-life balance (godzenie życia zawodowego z rodzinnym) oraz segregację pionową i poziomą. Segregacja pionowa dotyczy sytuacji, w której kobiety awansują tylko do określonego poziomu, co uniemożliwia im zajmowanie najwyższych stanowisk, zwykle zarezerwowanych dla mężczyzn – zjawisko to nazywane jest szklanym sufitem. Segregacja pozioma odnosi się do podziału zawodów na „męskie” i „kobiece”, co jest związane ze stereotypami płciowo-zawodowymi. Dr Czeranowska podkreśla, że choć feminizacja i maskulinizacja zawodów to fakty statystyczne, równie istotną rolę odgrywają nasze wyobrażenia o grupach zawodowych. Przykładem może być ćwiczenie, w którym studenci mieli narysować grupę zawodową fryzjerów oraz strażaków – przewaga kobiet w pierwszej i mężczyzn w drugiej była oczywista, co pokazuje siłę stereotypów.
Perspektywy; męskie, kobiece.
Z badaniu Zawodowe mniejszości płciowe. Analiza sytuacji kobiet w zawodach zmaskulinizowanych i mężczyzn w zawodach sfeminizowanych (2024) wynika, że mężczyźni częściej niż kobiety odczuwali wyjątkowość i wyróżnianie się w miejscu pracy, co przypisywali swojemu wyglądowi fizycznemu. Zauważali również, że ich pozycja przynosi korzyści, takie jak lepsze traktowanie przez współpracowników czy łatwiejsze nawiązywanie relacji zawodowych. Jednocześnie nie dostrzegano wyraźnych przykładów „szklanych ruchomych schodów”, czyli przyspieszonej ścieżki awansu mężczyzn w sfeminizowanych środowiskach pracy. Na uwagę zasługuje zjawisko poczucia bycia tzw. “rodzynkiem” w grupie, co częściej określa mężczyzn na tle grupy kobiecej. Osoby biorące udział w badaniu miały również poczucie, że dzięki byciu „rodzynkiem” oszczędza się im niektórych mniej przyjemnych aspektów pracy. W przypadku kobiet w IT były to np. sytuacje konfliktowe (zwłaszcza w przypadku negatywnie nastawionych klientów). Z kolei jeden z nauczycieli przedszkolnych opowiedział, że zachęcano go do poproszenia o pomoc panią sprzątającą, jeśli miałby jakieś problemy w „higieniczno-porządkowych” elementach zajmowania się dziećmi.
Problem przypisywanych zadań
Mniejszości zawodowe, oprócz ról społecznych, często pełnią zadania związane ze stereotypami płci. Mężczyzna pracujący jako nauczyciel może wykonywać role związane z nauczaniem konkretnych umiejętności (a nie np. rozwijaniu empatii - która wiąże się z nieco innym, bardziej złożonym systemem nauki), częściej zajmuje się też starszymi dziećmi oraz uczy przedmiotów o wymiernym charakterze. W badaniu mężczyźni na tych stanowiskach zwracali uwagę na to w jaki sposób ich obecność w szkołach lub innych placówkach edukacyjnych przeciwstawia się agresywnym tradycyjnym modelom wychowawczych opartymi na bardziej agresywnych i przemocowych postawach.
Wywiady przeprowadzone z kobietami pracującymi w branżach IT wskazywały na koncentrację wokół umiejętności społecznych i komunikacyjnych; kobiety pracujące w ten dziedzinie często dostawały zadania związane właśnie z kontaktem z klientem a rzadziej skupionych wokół technicznych aspektów pracy. Nowym trendem jest feminizacja stanowisk testerskich, które stanowią ścieżkę wejścia do branży dla osób bez technicznego wykształcenia. Kobiety uczestniczące w badaniu nie przypisywały swojej pracy elementów związanych z płcią, w przeciwieństwie do mężczyzn podkreślających np. rolę męskiego wzorca. Zamiast tego koncentrowały się na tożsamości zawodowej i nie odnosiły się do różnic fizycznych.
Raport Kobiety w męskich zawodach
W 2019 przeprowadzono badanie przez ośrodek badawczy DELab UW dla Sieci Przedsiębiorczych kobiet na próbie 1000 Polaków, które miało na celu ukazanie, czy stereotypy zawodowe nadal są silnie utrzymywane w społeczeństwie oraz czy odzwierciedlają się na rynku pracy.
Krótki przegląd części wyników badania pozwala zrozumieć, z czym zmagamy się na co dzień wybierając ścieżkę kariery zawodowej.
Za męskie uznano profesje takie jak:
- Zawody techniczne i związane z nowymi technologiami oraz kierowca (66%),
- robotyk (65%),
- programista (59%).
Kobiece profesje kojarzone są z relacjami międzyludzkimi, np.:
- projektant wnętrz(53%),
- farmaceuta (52%).
Tradycyjne podziały szczególnie często podtrzymywali najmłodsi respondenci (do 29 lat) uznając stanowiska kierownicze, poza wyjątkami (dyrektor ds. personalnych – 22%), za domenę mężczyzn. Mimo, że zmiany kulturowe postępują, „męski świat” zawodów pozostaje wyraźnie zarysowany, podczas gdy granice „kobiecego” są mniej jednoznaczne.
Raport podkreśla potrzebę dalszego przełamywania tych stereotypów, które wciąż kształtują wyobrażenia młodego pokolenia o rolach kobiet i mężczyzn w pracy.
Podsumowanie
Stereotypy zawodowe wciąż silnie kształtują podział rynku pracy, przypisując zawodom cechy utożsamiane z płcią, co prowadzi do nierówności w wynagrodzeniach, warunkach pracy oraz prestiżu, szczególnie w sektorach technicznych i opiekuńczych. Osoby pracujące w „nieswoich” grupach zawodowych często czują się wyjątkowe i mierzą się z presją społeczną, choć coraz więcej kobiet decyduje się na pracę w zmaskulinizowanych branżach, a mężczyźni odnajdują się w sfeminizowanych zawodach, takich jak edukacja czy opieka. Mimo stopniowego zacierania tradycyjnych podziałów przez zmiany kulturowe i technologiczne, badania wskazują, że młodsze pokolenie nadal podtrzymuje stereotypy, co pokazuje, jak istotne jest dalsze przełamywanie uprzedzeń dotyczących płci na rynku pracy.
Źródła
- https://czasopisma.uni.lodz.pl/socjak/issue/view/1879/881
- https://web.swps.pl/strefa-zarzadzania/artykuly/25248-zawody-meskie-i-kobiece-a-sukces-zawodowy-podcast
- https://kadry.infor.pl/wiadomosci/6703598,zawody-meskie-i-kobiece-jak-kobiety-i-mezczyzni-odnajduja-sie-w-niety.html
- https://siecprzedsiebiorczychkobiet.pl/kobiety-w-meskich-zawodach-raport/
- https://www.delab.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2020/09/Kobiety-w-meskich-zawodach_raport-1.pdf
