Godzenie pracy opiekuńczej i zawodowej

Co zmienić mogą rozwiązania systemowe w obszarze rodziny i pracy oraz jakie rezultaty przyniosą?

Łączenie obowiązków zawodowych z rodzicielskimi – a szerzej: z codzienną opieką nad rodziną – bywa dużym wyzwaniem. Godzenie roli opiekuńczej z pracą zawodową często oznacza konieczność wyboru między stabilnością zatrudnienia i rozwojem kariery a troską o najbliższych. Wciąż to głównie kobiety pełnią funkcje opiekuńcze – i choć statystyki to potwierdzają, nie oznacza to, że mężczyźni nie mierzą się z podobnymi trudnościami w łączeniu życia rodzinnego z zawodowym.

Na sytuację rodzin w Polsce wpływa także kontekst migracyjny, szczególnie po wybuchu wojny w Ukrainie. Około 80% uchodźców to kobiety i dzieci, co dodatkowo obciąża system opieki i uwidacznia jego słabe punkty. Choć współczesny rynek pracy w wielu sektorach staje się coraz bardziej elastyczny, wciąż brakuje systemowych rozwiązań oraz kultury pracy realnie wspierającej rodziców.

Czy programy i reformy wprowadzane przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej mogą poprawić sytuację opiekunów i opiekunek – a przy okazji pozytywnie wpłynąć na dzietność w Polsce? Sprawdzamy.

Raport Opieka Rodzinna i Praca 2022 (Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Karta Różnorodności)

Badanie Opieka Rodzinna i Praca 2022 składa się z dwóch części: pierwsza prezentuje wyniki badań opinii Polek i Polaków oraz pracodawców na temat łączenia pracy z opieką (luty 2022), druga – szacuje potencjalne koszty i korzyści systemowych zmian oraz zawiera rekomendacje dla różnych grup decydentów.

Przede wszystkim spójrzmy na tło pracy opiekuńczej w Polsce. Rezultaty badania pokazują, że ponad połowa (dokładnie 52%) dorosłych Polaków do 65. roku życia pełni w życiu prywatnym rolę opiekuńczą a tyczy się ona przede wszystkim dzieci. Jedna na dziesięć Polaków opiekuje się starszą, bliską osobą wymagającą stałej opieki a 4% sprawuje opiekę nad kimś bliskim z niepełnosprawnością / chorą przewlekle bliską osobą. Jednocześnie pamiętajmy, że nasze społeczeństwo jest społeczeństwem starszym się, co dodatkowo prognozuje znacznie zwiększoną w przyszłości potrzebę opieki nad starszymi. Szacuje się, że już w 2030 roku ogółem 17,3% gospodarstw jednoosobowych będzie prowadzonych przez osoby w wieku 80 lat i więcej. Ta prognoza wymaga zmian systemowych.

Perspektywa pracowniczek i pracowników

Rodzina i sprawowanie nad nią opieki to często codzienne wyzwania i konieczność reagowania na nagłe sytuacje. Dla osób pracujących oznacza to nierzadko przerwy w pracy, brak ciągłości, stres i obawę przed utratą zatrudnienia. Tymczasem to właśnie rodziny stanowią fundament społeczeństwa – i tak jak każdy pracownik, zasługują na stabilne, godne warunki pracy.

Społecznie i kulturowo przyzwyczailiśmy się do postrzegania kobiet jako „mniej atrakcyjnych” na rynku pracy – ze względu na możliwość zajścia w ciążę czy przerwę związaną z wychowaniem dziecka. Niestety, to podejście dalekie jest od szacunku i bezpieczeństwa, które powinny być podstawą dobrze funkcjonującego społeczeństwa. A jak wygląda rzeczywistość opieki, jeśli spojrzymy na płeć i podział obowiązków? Przyjrzyjmy się temu bliżej.

Z badania wynika, że ok. 57% osób łączących pracę z opieką musiało przerywać obowiązki zawodowe w godzinach pracy z powodów opiekuńczych. W przypadku opieki nad dziećmi częściej dotyczyło to kobiet, natomiast przy opiece nad dorosłymi osobami zależnymi – nieco częściej mężczyzn.

Perspektywa pracodawców

W Polsce ponad 90% firm nie przeprowadza się badań, które tyczą się pracy opiekuńczej mimo, że dotyczy to tak wielu pracowników. Jednak około 1/3 firm spotkała się ze zgłaszaniem przez pracownice i pracowników do działu kadr / HR problemów, jakie napotykają zatrudnione i zatrudnieni w łączeniu pracy z opieką nad dziećmi i/lub dorosłymi osobami zależnymi. Częściej takie problemy zgłaszane są w firmach dużych (zatrudniających więcej niż 250 osób), być może dlatego, że mają one bardziej wyspecjalizowane działy HR. Jednocześnie zestawiając to z innymi wynikami z tego samego badania możemy zauważyć niejednoznaczność podejścia pracodawców do pracy opiekuńczej; blisko połowa pracodawców, a dokładnie 41% firm w Polsce stosuje udogodnienia wspierające pracowników łączących pracę z opieką nad dziećmi i/lub dorosłymi osobami zależnymi. Czy jednak nie zatrzymaliśmy się na pewnym etapie działań jako firmy oraz nowoczesna kultura organizacji? Warto zauważyć, że choć 58% pracodawców uważa obecne przepisy wspierające opiekę nad dziećmi za wystarczające, tylko 22% sądzi tak w przypadku opieki nad dorosłymi osobami zależnymi.

Pracodawcy często obawiają się odgórnych regulacji oraz zmian wprowadzanych z myślą o „wygodzie” pracownika. To efekt medialnej narracji, która nierzadko demonizuje wartości tak podstawowe i naturalne jak troska o rodzinę. Tymczasem taka postawa nie służy samej organizacji – pracownicy, którzy widzą, że firma wspiera rolę opiekuńczą, chętniej do niej aplikują, a ci już zatrudnieni pracują spokojniej, wydajniej i rzadziej odchodzą, co zmniejsza rotację i stabilizuje zespół.

Narracje mediów

Niestety, praca opiekuńcza wciąż bywa niedoceniana lub po prostu niedostrzegana – zarówno jeśli chodzi o jej wartość, jak i wyzwania, które się z nią wiążą. Często media głównego nurtu przedstawiają temat w sposób oparty nie na badaniach, lecz na tzw. dowodach anegdotycznych – jednostkowych, przejaskrawionych historiach, które niewiele mają wspólnego z codziennością większości opiekunów. Charakterystyczne dla tej narracji jest ukazywanie rodzin oraz osób opiekujących się dziećmi, osobami starszymi czy z niepełnosprawnością jako nieefektywnych pracowników lub ciężaru dla systemu. Tymczasem dane pokazują, że ponad połowa Polek i Polaków wykonuje pracę opiekuńczą – deprecjonowanie ich wysiłku to nie tylko nieuczciwość, ale i krzywdząca narracja, która godzi we własne społeczeństwo.

Rekomendacje działań

Obowiązki opiekuńcze niosą zarówno satysfakcję, jak i duże obciążenie – 71% opiekunów czerpie z nich zadowolenie, ale niemal tyle samo (69%) wskazuje na ich czasochłonność. Najwięcej stresu wiąże się z opieką nad dziećmi z niepełnosprawnością i dorosłymi osobami zależnymi, co powinno być szczególnie uwzględniane przez pracodawców i ustawodawców przy projektowaniu wsparcia.

Budowanie kultury organizacji sprzyjającej łączeniu pracy z opieką przez kobiety i mężczyzn to ważny element nowoczesnej kultury organizacji. Dlatego rekomendacjami dla pracodawców są:

empatia i zrozumienie,
wprowadzenie i monitoring wskaźników (prawa urlopowe, szkolenia, kampanie komunikacyjne),
pokazanie w praktyce firmowej, że obowiązki opiekuńcze nie są barierą dla kariery,
dbanie o pełną i łatwo dostępną informację o przysługujących pracownikom-kobietom i pracownikom-mężczyznom prawach i udogodnieniach,
zadbanie o duplikowanie kompetencji i odpowiednio duże zasoby ludzkie (nie przeciążanie pozostałych pracowników),
Wprowadzanie / upowszechnienie rozwiązań najbardziej preferowanych przez pracownice i pracowników, o ile tylko to możliwe na danym stanowisku pracy,
możliwość wyjścia na żądanie z pracy na krótko w ciągu dnia, z możliwością odrobienia nieobecności bez straty urlopu (bez “kar”),
dodatkowe dni wolne na obowiązki opiekuńcze,
możliwość pracy z domu,
dni wolne do opieki nad osobami dorosłymi - jak na dzieci do lat 14,
nieobniżanie premii z tytułu wykorzystywanych zwolnień z pracy,
zniesienie umów rocznych /okresowych i oferowanie drugiej umowy na czas nieokreślony (stabilizacja),
dofinansowanie do usług opiekuńczych,
krótsze godziny pracy dla pracowników-opiekunów,
możliwość objęcia płatnym pakietem opieki medycznej również starszych członków rodziny (seniorów),
dofinansowanie żłobków i przedszkoli.

Programy Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (MRPiPS) realizuje szereg programów mających na celu ułatwienie godzenia pracy z obowiązkami opiekuńczymi oraz wspieranie osób wymagających opieki – zarówno dzieci, jak i seniorów czy osób z niepełnosprawnościami. Rodzice mogą korzystać z programu „Aktywny Rodzic”, który oferuje dofinansowanie do opieki nad dzieckiem – niezależnie od tego, czy sprawuje ją niania, babcia czy dziadek. Uzupełnieniem wsparcia jest zasiłek opiekuńczy, przysługujący w sytuacjach, gdy konieczne jest osobiste zajęcie się dzieckiem do 8. roku życia.

Równolegle ministerstwo prowadzi działania na rzecz osób starszych, jak choćby program „Opieka 75+”, którego celem jest zwiększenie dostępności do usług opiekuńczych dla seniorów w wieku 75 lat i więcej. Dla osób z niepełnosprawnościami dostępne są m.in. program „Centra opiekuńczo-mieszkalne”, zapewniający odpowiednią opiekę i wsparcie w codziennym funkcjonowaniu, oraz świadczenie wspierające, które ma na celu pomoc w samodzielnym życiu i integracji społecznej.

Wszystkie te inicjatywy mają wspólny cel: budowanie systemu, który wspiera opiekunów i osoby zależne, umożliwiając im godne, bezpieczne i aktywne życie, jednak potrzebne są dodatkowe rekomendacje:

zwiększenie zakresu czasu przysługującego na opiekę,
wprowadzenie rozwiązań wspierających osoby opiekujące się dorosłymi, takie jak urlopy opiekuńcze,
zmniejszenie różnic w dostępie do urlopów opiekuńczych przeznaczonych dla kobiet i mężczyzn,
elastyczność w przerwach od pracy zapisana w prawie,
uproszczenie systemu urlopów przysługujących rodzicom po narodzeniu się dziecka,
wsparcie finansowe pracowników-opiekunów, czyli przede wszystkim zasiłki i dopłaty,
skuteczne egzekwowanie istniejących przepisów,
organizacja opieki i doradztwa pielęgniarskiego,
zapewnienie prawa do punktów opieki,
dofinansowaniu usług i udogodnień,
prowadzenie w ramach aktywnej polityki rynku pracy,
upowszechnianie instrumentów teleopieki,
zwiększanie możliwości kształcenia się na poziomie wyższym, podyplomowym i zawodowym w zakresie profesji opiekuńczych.
prowadzenie aktywnej polityki przyciągania do pracy w tym zawodzie nowych osób, także cudzoziemców,
podniesienie wynagrodzeń w sektorze opieki długoterminowej.

Podsumowanie

Łączenie pracy zawodowej z obowiązkami opiekuńczymi to codzienność dla ponad połowy dorosłych Polek i Polaków. Choć obowiązki te często dają satysfakcję, są również źródłem stresu, obciążenia czasowego i zawodowej niestabilności – zwłaszcza dla kobiet. Polska starzeje się, a system opieki wymaga przystosowania do rosnących potrzeb rodzin: zarówno tych z małymi dziećmi, jak i opiekujących się osobami starszymi lub z niepełnosprawnościami.

Raport Opieka Rodzinna i Praca 2022 wskazuje, że mimo rosnącej świadomości i pewnych dobrych praktyk, wciąż brakuje kompleksowego podejścia: zarówno ze strony państwa, jak i pracodawców. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej wdraża programy takie jak Aktywny Rodzic, Opieka 75+ czy Centra opiekuńczo-mieszkalne, jednak niezbędne są szersze reformy – od prawa pracy, przez finansowe wsparcie, po kulturę organizacyjną i medialną narrację.

Rozwiązania systemowe mogą realnie poprawić warunki życia opiekunów i opiekunek, zwiększyć aktywność zawodową kobiet, ustabilizować rynek pracy i... pozytywnie wpłynąć na dzietność. Ale tylko wtedy, gdy będą projektowane z myślą o realnych potrzebach rodzin – i z uwzględnieniem głosu tych, którzy pracę i opiekę próbują łączyć każdego dnia.

Źródła:

Godzenie pracy opiekuńczej i zawodowej

Pozostałe historie

Repolonizacja gospodarki: jak bardzo polski będzie offshore?

Cele Zrównoważonego Rozwoju: Koniec z ubóstwem

Nowy raport CIOP-PIB: Cyberprzemoc w pracy - Analiza 2025

Revenge quitting: realne zjawisko czy wymyślony trend?

Odkrywaj tematy ważne dla Ciebie