Zawody artystyczne

Prace związane ze sztuką często traktuje się jako powołanie lub hobby. Dla wielu jest to jednak prawdziwa praca, za którą oczekują godnego wynagrodzenia oraz stabilnych warunków zatrudnienia. Jest to istotne z punktu widzenia całej kultury i tego, w jaki sposób wpływa ona na funkcjonowanie gospodarki.

W życiu artysty występuje wiele momentów niepewności i oczekiwania; rzadko można spodziewać się, że systematyczność, konsekwencja i talent, choć niezbędne, będą jedynymi składowymi sukcesu zawodowego. Dużo zależy od podejmowanych prac, które nierzadko są zlecane bez odpowiednio skonstruowanej umowy. Kolejnymi kwestiami są środowisko artystyczne, promocja i szczęście. Można stwierdzić, że zawody artystyczne nie są jedynymi, w których los jest niepewny, jednak w tej branży częściej spotykamy się ze słabymi warunkami pracy i znaczną hierarchicznością.

Grupa zawodów artystycznych to zróżnicowane profesje: wliczamy do nich również tłumaczy literatury, montażystów filmowych czy architektów wnętrz. Istotnym problemem w Polsce jest niestabilność zatrudnienia w zawodach artystycznych, zawieranie umów o dzieło lub praca bez zawarcia jakiejkolwiek umowy.

Jak podaje portal Artysta Zawodowy:

60% artystów znajduje się w trudnym położeniu (zarobki poniżej średniej krajowej), zaś 30% w bardzo trudnym (zarobki poniżej płacy minimalnej, przy konieczności samodzielnego opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne). Tylko niecałe 7% artystów można zaliczyć do osób względnie zamożnych. Ponadto większość twórców, bo aż 54%, pracuje w ramach umowy o dzieło, 30% pracuje bez żadnej umowy, a jedynie ok. 14% może liczyć na umowę o pracę na czas nieokreślony.

Zmiany te powinny obejmować wyrównywanie dysproporcji w dostępie do świadczeń społecznych, co rząd wziął pod uwagę, rozmawiając ze środowiskiem kultury oraz zlecając badanie świata artystów Policzone i Policzeni 2024, które na zlecenie Ministerstwa zrealizowało Centrum Badań nad Gospodarką Kreatywną Uniwersytetu SWPS.

Zmiany legislacyjne

Projekt ustawy o Artyście Zawodowym wpłynął już 27 listopada 2023 roku, podczas gdy na czele rządu RP stał jeszcze premier Morawiecki. Nowe przepisy miały definiować zawód artysty, jego odpowiednie kategorie oraz działalność, a także uprawniać artystów do wykonywania zawodu. Miały one umożliwić włączenie artystów do powszechnego systemu ubezpieczeń emerytalnych, rentowych i zdrowotnych, z jednoczesnym zapewnieniem mechanizmu wsparcia przy opłacaniu składek. Wraz z tą ustawą miała zostać również powołana Polska Izba Artystów, która rozpatrywałaby sprawy związane m.in. z potwierdzeniem lub aktualizacją uprawnień artysty zawodowego.

Projekt został jednak wycofany w marcu tego roku z wielu powodów. Środowisko artystyczne nie było zgodne co do treści projektu, a wątpliwości budziły między innymi niesprawiedliwe kryteria przyznawania tzw. Karty Artysty, nadmierna biurokratyzacja ograniczająca niezależność twórczą oraz finansowanie funduszy wsparcia. W odpowiedzi rząd zdecydował o cofnięciu projektu do etapu konsultacji społecznych. Do 15 maja 2024 roku trwała ankieta, której celem było zdefiniowanie rzeczywistych potrzeb artystów i zebranie informacji niezbędnych do stworzenia adekwatnej ustawy. Była to próba demokratycznego i inkluzywnego działania, mającego na celu faktyczne rozpoznanie oczekiwań środowiska.

Po zatrzymaniu projektu, jesienią tego roku, temat ponownie wrócił jako istotny przedmiot debaty publicznej. 21 października 2024 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego złożyło wniosek o rozpoczęcie prac legislacyjnych nad ustawą o zabezpieczeniu socjalnym osób wykonujących zawód artystyczny. Na stronie rządowej został opublikowany harmonogram prac oraz główne założenia ustawy.

Według deklaratywnych danych z badania Policzone, policzeni 2024. Artyści, twórcy i wykonawcy w Polsce:

Polskie środowisko artystyczne liczy około 62,4 tys. osób. Znaczna część z nich zmaga się z nierównościami płacowymi. Spośród 5122 badanych, 51% artystów uzyskuje przychody z umów zlecenia i umów o dzieło, a 69% zarabia poniżej średniej krajowej, przy czym 30% otrzymuje wynagrodzenie niższe od minimalnego. W badanej grupie 10,4% artystów i twórców nie ma ubezpieczenia z powodu niskiego statusu materialnego, natomiast 11% korzysta z ubezpieczenia jako członkowie rodziny. Pandemia COVID-19 ujawniła słabość tego systemu oraz brak odpowiedniego zabezpieczenia dla artystów o dochodach znacząco poniżej średniej krajowej.

Najważniejsze punkty projektu ustawy o artystach zawodowych

Wejście twórców w system ubezpieczeń społecznych będzie możliwe dzięki dopłatom, które mają wyrównać poziom składek do minimum wynikającego z minimalnego wynagrodzenia za pracę. Za ewidencję składek będzie odpowiadać Zakład Ubezpieczeń Społecznych, a składki będą przelewane automatycznie, bez dodatkowego zaangażowania artysty, do momentu uzyskania określonego progu dochodów.

Ścieżka uzyskania statusu artysty zawodowego: Aby uzyskać status artysty zawodowego, osoba będzie musiała udokumentować dorobek artystyczny z ostatnich trzech lat. Status ten będzie przyznawany na maksymalnie 5 lat, a po upływie 10 lat posiadania tego statusu bez przerw, może być przyznany bezterminowo.

Organy: Decyzję administracyjną o przyznaniu statusu podejmuje dyrektor nowego organu - Instytutu Artysty Zawodowego. Decyzja zapada na podstawie złożonego wniosku po zasięgnięciu opinii Komisji Opiniującej, w której skład wchodzą przedstawiciele środowisk artystycznych, MKiDN, Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz ZUS.

Dopłaty do składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne: Prawo do otrzymania dopłaty przysługuje osobom, które znaczną część swojej działalności zawodowej poświęciły na wykonywanie zawodu artystycznego, a w ciągu trzech poprzednich lat podatkowych ich dochody nie przekroczyły 125% minimalnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym. Dopłata będzie uzupełniać składki na koncie ubezpieczonego do poziomu odpowiadającego składkom należnym z tytułu minimalnego wynagrodzenia za pracę. Kwota dopłaty będzie ustalana indywidualnie i przekazywana bezpośrednio na konto w systemie teleinformatycznym Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W 2025 roku przychód ten wyniesie maksymalnie 5832,50 zł, a w 2026 roku – 6337,50 zł.

Mechanizm zapomóg dla artystów i twórców w trudnej sytuacji materialnej: Źródłem finansowania dopłat do składek społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego będzie Fundusz Wsparcia Artystów Zawodowych. Za koordynację wydatkowania środków z Funduszu, w tym dopłat do składek i zapomóg, a także za prowadzenie postępowań i rozliczeń, odpowiedzialny będzie Instytut Artysty Zawodowego. W strukturze Instytutu działać będzie Rada Programowo-Naukowa, której zadaniem będzie monitorowanie sytuacji zawodów artystycznych oraz ocena funkcjonowania systemu. Po upływie 5 lat planowana jest ewaluacja przyjętych założeń.

Wpływ sektora kultury na gospodarkę i społeczeństwo

Ustawa o artystach zawodowych jest ważna w kontekście całego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa. Jak podaje badanie „Wpływ Kultury na rozwój społeczno-gospodarczy w Polsce” (Polski Instytut Ekonomiczny, 2022), w 2019 roku łączna wartość wygenerowana przez SKK (Sektor Kultury i Kreatywny) wyniosła 59 mld zł.

W kwestii poprawy jakości społecznej raport podkreśla, że uczestnictwo w kulturze to nie tylko rynkowa kwestia popytu i podaży na dobra i usługi kultury, ale również korzyści społeczne, takie jak: well-being, zrównoważony rozwój kultury, spójność społeczna, dialog międzykulturowy, inkluzywna edukacja, nowe formy przedsiębiorczości społecznej oraz upodmiotowienie mniejszości.

Dzisiejsze rozmowy o stanie polskiej kultury, w tym problemach finansowych artystów, zdecydowanie zintensyfikowała pandemia COVID-19, podczas której, jak podaje badanie, dochody twórców spadły o 10% (1 mld EUR) w 2020 roku, a wydatki na usługi kulturalne zmalały o 30% per capita.

Kultura to także miejsca pracy. W 2019 roku sektor ten zapewnił prawie 459 tys. miejsc pracy, co czyni go istotnym driverem ekonomicznym, czyli czynnikiem napędzającym gospodarkę. Ponadto kultura pełni rolę narzędzia w budowaniu odporności na przyszłe kryzysy oraz w strategiach pokryzysowych. Tworzenie zdrowych i dynamicznych branż kreatywnych, w kontekście doświadczeń pandemii, pokazało, które strategie wzrostu są najbardziej efektywne.

Podsumowanie

Wdrażanie sensownych i regulowanych zmian w kontekście zawodów artystycznych jest wyrazem dbałości o sektor kultury, a co za tym idzie – o kondycję społeczno-gospodarczą całego kraju. Kluczowe jednak jest powołanie kompetentnych osób wchodzących w skład komisji i organów oraz przeprowadzanie systematycznej ewaluacji i przeglądów kryteriów, które będą określać zawód artysty.

Źródła: