Miesiąc Dumy OzN: inkluzywność czy jej brak?

Lipiec był miesiącem dumy osób z niepełnosprawnościami. Przypomnijmy jak wygląda sytuacja społeczności, nie tylko na rynku pracy.

Miesiąc Dumy to dla to dla społeczności Osób z Niepełnosprawnościami czas, w którym podkreślają swoją tożsamościową niezależność niedefiniowanej tylko daną niepełnosprawnością a całym spektrum tego, czego w życiu doświadcza każdy z nas. To ważny punkt odniesienia - OzN mówią o sobie przez pryzmat przeróżnych historii ucząc nas świadomości, tolerancji i różnorodności. Ich historia jest przede wszystkim ich własna i opowiada nie tylko o społecznym wykluczeniu. Miesiąc Dumy pozwala OzN wyrazić się w przeróżny sposób, pokazuje, że osoby te nie czują się gorszymi, ofiarami, ale też nie bohaterami. Przede wszystkim uświadamiają nam, że ich niepełnosprawność jest postrzegana w kontekście ograniczenia głównie przez osoby pełnosprawne. Jednocześnie wskazują, że to, co faktycznie powoduje ich wykluczenie to społeczne tabu a przede wszystkim brak rozwiązań systemowych i zaniedbania polityków.

Historia społeczności OzN

Czas dumy to nie tylko kwestie emocjonalne i świętowanie a także międzynarodowy ruch. W Polsce prawo odnoszące się do OzN jest odwołaniem do Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami z 2006 roku (w Polsce ratyfikowana w 2012 roku). Sam międzynarodowy ruch miał swój początek w 1990 roku w Stanach Zjednoczonych, kiedy uchwalono ustawę ADA (Americans with Disabilities Act) przeciwko dyskryminacji. Ustawa ta była konsekwencją wieloletniej walki o prawa, których inicjatorami były nie tylko same osoby z niepełnosprawnościami, ale również nich opiekunki i opiekunowie (początki nacisków zaczęły się w latach 60 XX wieku). Pierwszym Dniem Dumy Osób z Niepełnosprawnościami po uchwaleniu ustawy był ten w Bostonie, dziś jest obchodzony 3 grudnia.

Historia OzN nie była łatwa, co możemy dostrzec spoglądając w przeszłość. Często kojarzy nam się ona z brakiem troski i zaniedbaniem systemowym a przede wszystkim wykluczeniem i stygmatyzacją. I faktycznie historia jest pełna takich doświadczeń. Co ciekawe tematem niepełnosprawności zajmują się nie tylko dziedziny nauki takie jak medycyna czy socjologia a także archeologia. Dr Magdalena Matczak z University of Liverpool i Arizona State University prowadzi wraz z naukowcami i naukowczyniami z Polski i zagranicy projekt o nazwie DIS-ABLED, który bada, poprzez archeologię historię OzN. Celem badania jest rekonstrukcja życia osób z niepełnosprawnościami w XIV-XVIII-wiecznej Europie Środkowej, co stanowić może ważny punkt wyjścia w myśleniu o zmianach społecznych jakie nastąpiły od tamtego czasu.

Badania naukowców projektu DIS-ABLED to zaskakujące odkrycia. Jednym z nich jest to, że Neandertalczycy prawdopodobnie musieli w swoich społecznościach stosować jakieś systemy opieki nad OzN. Stwierdzono to po odkryciu szkieletu mężczyzny, który miał uraz czaszki i kilka innych upośledzeń uniemożliwiających funkcjonowanie. Mimo to dożył aż, mniej więcej, 40-50 lat, co było zaskakująco długim wiekiem - prawdopodobnie więc musiał korzystać z pomocy innych. Kolejnym przykładem są szczątki kobiety z Bahrajnu (z przełomu III i II tysiąclecia p.n.e.), której prawa kość ramienna była zdeformowana oraz zmagała się z upośledzeniem kończyn dolnych. Jednak pochowana została z wieloma cennymi przedmiotami, co może wskazywać na to, że jej rodzina i bliscy darzyli ją opieką i szacunkiem. Niestety historia OzN to w wielu przypadkach nadal opowieść o nadużyciach, wykluczeniach i stygmatyzacji. Taką jest również ta z XIX wieku, gdzie osoby z niepełnosprawnościami, czyli takie, które często nie mogły pracować lub pracowały w ograniczonym zakresie (a XIX wieku był czasem rozkwitu kapitalizmu i kultu pracy) trafiały to przytułków. Kolejną potworną tradycją tamtego czasu było wykorzystywanie niepełnosprawności do robienia show w cyrkach obwoźnych. Warto pamiętać również o tym, że słowo “niepełnosprawność” to stosunkowo nowe pojęcie, bo weszło do obiegu w XX wieku. Stąd też trudność w badaniu sytuacji społeczno-klasowej OzN w innych wiekach.

Ważne momenty

Jest wiele symbolicznych, ale i praktycznych momentów, które dla społeczności OzN znaczą wiele i sprawiają, że ich widoczność na świecie jest większa. Oto kilka z nich:

Założenie Międzynarodowego Komitetu Paraolimpijskiego (1989) - Osoby z niepełnosprawnościami uzyskały własną strukturę sportową na równi z ruchem olimpijskim.
Uchwalenie ustawy ADA w USA (1990) - Przełomowa ustawa zakazująca dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami (w efekcie obowiązkowe podjazdy, windy, dostępność stron internetowych, edukacji i zatrudnienia)
Uchwalenie Konwencji ONZ o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami (2006) - Gwarancja pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, edukacji, pracy i kulturze.
Początki ruchu Independent Living (USA, lata 70.) - Idea „Nothing about us without us” - „Nic o nas bez nas”, czyli osoby z niepełnosprawnościami powinny same decydować o swoim życiu, nie być „opieki zależnymi”.

Działania na rzecz osób z niepełnosprawnościami

W Polsce w Miesiąc Dumy włączyło z Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, jako symbol zaangażowania walki o prawa OzN, które im przysługują a nie zawsze są przestrzegane. Sam Rzecznik Praw Obywatelskich angażuje się w działania takie jak opiniowanie w sprawie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia instrumentami wspieranego podejmowania decyzji, prowadzenie kampanii “Wybory dostępne dla wszystkich”, ponawianie apeli o ratyfikację Protokołu Fakultatywnego do Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, wielokrotne wskazywanie na potrzebę systemowego uregulowania usług asystencji osobistej, interwencje na rzecz zapewnienia dostępu do opieki ginekologicznej dla kobiet z niepełnosprawnościami oraz mieszkań ze wsparciem, a także realizację warsztatów dotyczących prawa do dostępności.

2 lipca 2025 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się konferencja „Godność i duma osób z niepełnosprawnościami”, która stała się przestrzenią do rozmowy o tożsamości, samorzecznictwie oraz roli osób z niepełnosprawnościami w kształtowaniu sprawiedliwego społeczeństwa. Konferencja została tłumaczona na polski język migowy, transkrybowana na żywo i transmitowana online.

Niestety, w Polsce wciąż brakuje ustawy o asystencji osobistej. Choć projekt został już przygotowany i przekazany do Sejmu, nadal nie został formalnie złożony ani poddany procedurze legislacyjnej. Podczas konferencji prasowej w Sejmie posłanki Polski 2050 i Lewicy zdecydowanie upomniały się o systemową ustawę o asystencji osobistej, podkreślając, że nie jest to przywilej, lecz prawo i fundament niezależności osób z niepełnosprawnościami. Wypowiedzi premiera Donalda Tuska, sugerujące brak środków na ten cel, wywołały sprzeciw i głębokie zaniepokojenie, zarówno wśród polityków, jak i przedstawicieli organizacji społecznych. Posłanki przypomniały, że gotowy projekt ustawy leży w Biurze Pełnomocnika Rządu od wielu miesięcy, a opóźnienie legislacji to nie tylko utrata nadziei, ale i życia - co w ten sposób ujęła to posłanka Bożenna Hołownia, przywołując wypowiedzi opiekunów w skrajnie trudnej sytuacji. Asystencja osobista została jednoznacznie nazwana nie wydatkiem socjalnym, lecz inwestycją w godność, niezależność i bezpieczeństwo setek tysięcy osób i ich rodzin.

Nierówności a rynek pracy

Obecnie osoby z niepełnosprawnościami stanowią istotną część społeczeństwa, zarówno w skali globalnej, jak i krajowej. Na świecie co ósma osoba jest uznawana za osobę z niepełnosprawnością, a w Unii Europejskiej to około 14% populacji w wieku produkcyjnym (15–64 lata). W Polsce, według danych Głównego Urzędu Statystycznego z Narodowego Spisu Powszechnego 2021, liczba osób z niepełnosprawnościami wynosiła 5,4 miliona, co odpowiadało 14,3% ogółu ludności. W 2023 roku ponad 4 miliony osób posiadały formalne orzeczenie o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy, jednak rzeczywista liczba może sięgać nawet 7 milionów - nie każda osoba decyduje się bowiem na uzyskanie orzeczenia. Zatrudnienie w gospodarce narodowej znalazło niespełna pół miliona osób z niepełnosprawnościami (477,4 tys.), co pokazuje znaczący potencjał, ale też istniejące bariery na rynku pracy. Jak podkreśla dr Magdalena Matczak, obecność osób z niepełnosprawnościami w społeczeństwie nie jest nowym zjawiskiem - ich udział był zauważalny także w czasach historycznych i prehistorycznych, choć ze względu na słabszy rozwój medycyny mogli stanowić jeszcze większy odsetek społeczności.

Na sytuację osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy wpływa wiele czynników - od niedopasowania warunków pracy do indywidualnych możliwości, przez ograniczoną dostępność elastycznych form zatrudnienia, aż po dyskryminację, o czym pisaliśmy w osobnym artykule OzN na rynku pracy. Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) oraz instytucje unijne od lat tworzą standardy prawne i rekomendacje mające na celu przeciwdziałanie tym barierom. Podkreślają one konieczność zapewnienia równego wynagrodzenia, dostępności miejsc pracy oraz aktywnego udziału osób z niepełnosprawnościami w tworzeniu polityk, które ich dotyczą. Jak zauważył przewodniczący EKES, Oliver Röpke, luka w zatrudnieniu wciąż pozostaje poważnym problemem w całej Europie, a rzeczywista inkluzja wymaga zdecydowanego zaangażowania decydentów i partnerów społecznych.

Przykłady dobrych praktyk z innych krajów

Samhall to państwowe przedsiębiorstwo w Szwecji, które zatrudnia osoby z niepełnosprawnościami, oferując im szkolenia i stabilne warunki pracy, głównie w sektorze usług. Celem jest poprawa integracji społecznej i zwiększenie szans na zatrudnienie na otwartym rynku. Jednak badania pokazują, że mimo zdobytego doświadczenia w Samhall, osoby z niepełnosprawnościami nadal spotykają się z dyskryminacją. W eksperymencie 768 fikcyjnych kandydatów na stanowiska sprzątaczy wysłało aplikacje z informacją o pracy w Samhall, a osoby z takim doświadczeniem otrzymały mniej pozytywnych odpowiedzi (28%) niż kandydaci bez niego (34%). Dyskryminacja była szczególnie widoczna u mężczyzn z niepełnosprawnościami.Model Samhall daje cenne wsparcie, ale pokazuje też, że sam program nie eliminuje wszystkich barier na rynku pracy i wymaga dodatkowych działań przeciw dyskryminacji. Innym przykładem jest Specialisterne - ten duński innowacyjny przedsiębiorca zatrudnia osoby z autyzmem, ADHD, dysleksją i pokrewnymi profilami, szczególnie w zadaniach wymagających precyzji i koncentracji, np. testowanie oprogramowania, konwersja danych czy logistyka. Działa w ponad 13 krajach, a jego metoda pokazuje, że różnorodność może stanowić przewagę konkurencyjną

Kwestią niepełnosprawności zajmuje się również Międzynarodowa Organizacja Pracy (International Labour Organization) ILO promuje wdrażanie polityk zgodnych z ESG, w tym raportowanie wskaźników zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami, wspólne tworzenie polityk (self‑ID i employee resource groups), a także wykorzystanie narzędzi do samooceny firm w zakresie inkluzji.

Podsumowanie

Każde działanie przybliżające nas do systemowej zmiany na rzecz OzN to krok w stronę silniejszego, bardziej inkluzywnego i różnorodnego społeczeństwa, w którym niepełnosprawność nie będzie wiązała brakiem rozwiązań i możliwości czy wykluczeniem społecznym. Ważne są działania zarówno na poziomie prawnym i politycznym jak i na poziomie symbolicznym.

#inkluzywność #różnorodność #OZN #niepełnosprawność #rynek pracy

Źródła

Miesiąc Dumy OzN: inkluzywność czy jej brak?

Pozostałe historie

Cel ONZ: Mniej nierówności

Ekonomia feministyczna

Cel ONZ: Innowacyjność, przemysł, infrastruktura

Matki w pracy

Odkrywaj tematy ważne dla Ciebie