Kobiety na rynku pracy

W ubiegłym roku minęło 20 lat od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Po dekadach komunizmu, a następnie trudnym okresie transformacji ustrojowej i gospodarczej, rozpoczęła się nowa epoka zmian. Jako państwo stawaliśmy się coraz bardziej widoczni na arenie europejskiej, a nasz głos zaczął się coraz bardziej liczyć. Fundusze unijne umożliwiły realizację wielu mniejszych i większych przedsięwzięć, takich jak budowa dróg, szkół czy instytucji kultury.

Choć społeczeństwo nie zawsze zgadzało się ze zmianami, które niosła ze sobą unijna polityka, w ogólnym rozrachunku Polska otrzymała wiele szans na rozwój – nie tylko gospodarczy, ale również kulturowy. W kontekście sytuacji kobiet szczególnie istotne były zmiany, które zapewniły lepszą ochronę przed przemocą domową i dyskryminacją. Wprowadzono także programy i polityki promujące równość płci na rynku pracy, co przyczyniło się do wzrostu aktywności zawodowej kobiet i zachęciło je do podejmowania pracy.

Choć postępów w tym zakresie nie brakuje, wciąż istnieją nierówności płacowe, o których pisaliśmy m.in. tutaj: Koniec luki płacowej? Ministerstwo szykuje projekt ustawy.

Ponadto kobiety nadal napotykają liczne problemy w miejscu pracy, wynikające przede wszystkim z postrzegania ich przez pryzmat płci.

Wyróżniamy jej dwa główne typy: segregację poziomą i pionową, z których każdą można tłumaczyć za pomocą podejścia podażowego i popytowego.

Segregacja pozioma odnosi się do nierównego rozmieszczenia kobiet i mężczyzn w różnych sektorach i zawodach – na przykład kobiety częściej pracują w opiece, edukacji czy usługach, podczas gdy mężczyźni dominują w budownictwie, górnictwie czy wojsku. Segregacja pionowa natomiast dotyczy różnic w dostępie do wyższych stanowisk – kobiety znacznie rzadziej niż mężczyźni zajmują pozycje kierownicze i decyzyjne.

Segregacja podażowa koncentruje się na indywidualnych wyborach kobiet – według tego podejścia kobiety wybierają zawody zgodne z własnymi preferencjami, np. bardziej zorientowane na rodzinę, karierę lub próbujące łączyć oba te aspekty (tzw. model adaptacyjny). Krytycy podkreślają jednak, że takie ujęcie pomija strukturalne ograniczenia, takie jak brak dostępnej opieki nad dziećmi czy niskie wynagrodzenia w zawodach zdominowanych przez kobiety, i w efekcie nie oddaje w pełni złożonej rzeczywistości kobiet na rynku pracy.

Z kolei segregacja popytowa skupia się na działaniach pracodawców i ich stereotypowym postrzeganiu roli kobiety. Praktyki te sprawiają, że kobietom częściej przypisuje się określone role zawodowe, np. w zawodach opiekuńczych, a jednocześnie ogranicza się ich możliwości awansu i rozwoju zawodowego.

Ze względu na utrzymujący się – choć stopniowo zmieniający – obraz rynku pracy, kobiety często podejmują zatrudnienie w zawodach, które rzekomo łatwiej pogodzić z obowiązkami domowymi. W praktyce jednak nie zawsze jest to prawda – przykładem mogą być nieregularne grafiki pracy pielęgniarek. Wybory zawodowe kobiet i mężczyzn są w dużej mierze uwarunkowane kulturowo i społecznie, a zmiany legislacyjne oraz ekonomiczne często prowadzą do przełomów, które mają realny wpływ zarówno na sytuację kobiet, jak i na kondycję życia społecznego jako całości.

Kobiety w liczbach: Polska po akcesji do Unii Europejskiej

Tak jak już wspomniano, sytuacja kobiet na rynku pracy (i nie tylko) po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej znacząco się zmieniła – i w większości przypadków zmieniła się na lepsze. Aby lepiej zrozumieć skalę tych zmian, warto spojrzeć na dane liczbowe.

Na początku XXI wieku, tuż przed wejściem Polski do UE oraz w roku akcesji, bezrobocie w kraju sięgało 20%, a wśród kobiet wynosiło 20,3%. W 2004 roku pracowało 13,8 mln osób, z czego 6,07 mln stanowiły kobiety. Wskaźnik zatrudnienia kobiet spadł wówczas z 46,4% (2003 r.) do 46,1% w roku przystąpienia do Unii.

Po wejściu do UE zaczęto jednak obserwować wyraźne pozytywne zmiany w zakresie zatrudnienia i aktywizacji zawodowej kobiet. Jednym z istotnych czynników był rozwój przedsiębiorczości – coraz więcej kobiet zakłada własne firmy i staje się pracodawczyniami. W 2023 roku aż 34% wszystkich działalności gospodarczych zarejestrowanych w CEIDG należało do kobiet. Choć nadal istnieje widoczna dysproporcja w stosunku do mężczyzn, jest to znaczący postęp.

Pozytywną zmianą jest także wzrost poziomu wykształcenia kobiet. W 2023 roku 52,1% pracujących kobiet miało wyższe wykształcenie, podczas gdy wśród mężczyzn było to 33,3%. Mimo że kobiety nadal dominują w zawodach opiekuńczych, edukacji (80,7%), handlu (54,4%) oraz sektorze publicznym, coraz więcej z nich wybiera kierunki techniczne i inżynierskie. Studentki na tych kierunkach nie są już, jak dawniej, wyjątkami spotykającymi się z lekceważeniem – choć takie sytuacje wciąż się zdarzają, widok kobiet na politechnikach jest dziś znacznie bardziej znormalizowany.

Na ogólną poprawę sytuacji kobiet w ostatnich 20 latach wpływa również ich rosnąca obecność w polityce i sektorze organizacji pozarządowych – w dużej mierze dzięki wprowadzeniu ustawy kwotowej, która gwarantuje minimum 35% przedstawicieli każdej płci na listach wyborczych.

Dziś możemy zauważyć, że w polskim Sejmie po raz pierwszy w historii tak wiele kobiet sprawuje funkcje ministerialne (obecnie jest to 9 minister). To ważny sygnał, że zmiany systemowe przekładają się także na realny udział kobiet w kształtowaniu życia publicznego.

Zmiany w regulacjach - co nam dały?

Jak wiadomo, Unia Europejska u podstaw swoich wartości promuje prawa pracownicze i dąży do zapobiegania ich naruszaniu. Sama idea integracji europejskiej opierała się na fundamentach socjaldemokratycznych, zakładających równość, pokój, bezpieczeństwo oraz poszanowanie praw i wolności obywatelskich.

Polska, jako państwo członkowskie UE, była zobowiązana do wdrożenia wielu unijnych dyrektyw, które znacząco wpłynęły na kształt krajowego rynku pracy. Wśród najważniejszych z nich znalazły się m.in.:

 Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. – ustanawia ogólne ramy równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (m.in. zakaz dyskryminacji ze względu na wiek, niepełnosprawność, orientację seksualną, religię lub światopogląd).

Dyrektywa 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. – dotyczy wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (w tym m.in. zasada równego wynagrodzenia).

Dyrektywa dotycząca czasu pracy (np. 2003/88/WE) – wprowadza minimalne standardy w zakresie organizacji czasu pracy, takie jak:

• maksymalna tygodniowa liczba godzin pracy,
• minimalny czas odpoczynku,
• przerwy w pracy,
• urlopy roczne,
• regulacje dotyczące pracy nocnej i zmianowej.

Ważne jest jednak to, że choć dyrektywa jest wiążącym aktem prawnym w UE, nie oznacza to, że jej wprowadzenie automatycznie zmienia prawo w państwie członkowskim. Dyrektywa stanowi raczej zobowiązanie do osiągnięcia określonych celów – to sugestia kierunku, w jakim krajowe prawo powinno pójść. Każde państwo musi samodzielnie wypełnić te założenia, np. poprzez wprowadzenie odpowiedniej ustawy lub nowelizację już istniejących przepisów.

Jeśli państwo członkowskie nie wywiąże się z wdrożenia dyrektywy, może zostać ukarane finansowo albo podane do Trybunału Sprawiedliwości UE.

Jedną ze znaczących dla kobiet oraz nadal aktualnych dyrektyw jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/970 z 10 maja 2023 r. - oczekuje ona na implementację w Polsce. Jej celem jest wzmocnienie zasady równości wynagrodzeń kobiet i mężczyzn za taką samą pracę lub pracę o takiej samej wartości poprzez zwiększenie przejrzystości płac oraz skuteczniejsze egzekwowanie tych zasad. Polska ma czas na wdrożenie przepisów dyrektywy do 7 czerwca 2026 r. Więcej pisaliśmy o tym tu: Koniec luki płacowej? Ministerstwo szykuje projekt ustawy. 

Kobiety w UE 

W trzecim kwartale 2023 roku kobiety stanowiły 46,5% wszystkich zatrudnionych osób w wieku 15–64 lata w UE, podczas gdy mężczyźni stanowili 53,5% .

Najnowsze dane mówią z Eurostatu z 2023 mówią, że kobiety w UE zarabiają średnio 12 proc. mniej niż mężczyźni. Średnia dla Unii Europejskiej wyniosła 12,0 proc. W 2022 r. było to 12,2 proc.

W 2023 roku między państwami członkowskimi Unii Europejskiej utrzymywały się znaczące różnice w zakresie luki płacowej między kobietami a mężczyznami. Najwyższe poziomy nierówności wynagrodzeń odnotowano na Łotwie (19,0%), w Austrii (18,3%) oraz w Czechach (18,0%). Najmniejsze dysproporcje występowały natomiast w Belgii (0,7%), we Włoszech (2,2%) i w Rumunii (3,8%). Polska z wynikiem 7,8% – identycznym jak w 2022 roku – znalazła się na dziewiątym miejscu wśród krajów UE z najmniejszą luką płacową.

Ciekawostką pozostaje Luksemburg, chociaż uzasadnioną społeczno-kulturowo – był to jedyny kraj, w którym kobiety zarabiały przeciętnie nieco więcej niż mężczyźni, o 0,9%.

Warto pamiętać, że odczytywanie danych liczbowych jest odczytywaniem dość suchych. Luka płacowo zarówno może jak i nie obrazować ogólny poziom dyskryminacji kobiet w danym kraju. Na zjawisko dyskryminacji składa się po prostu wiele różnych czynników połączonych ze sobą a dane liczbowe są tylko jednym z pomiarów. 

Nowe polityki 

Dziś w Polsce poza oddolnymi ruchami na rzecz kobiet powolana zostala Rady do spraw Kobiet na Rynku Pracy. Zainicjowana przez Ministrę Rodziny, Pracy i Polityki Społęcznej w marcu 2024 składa się ona z przedstawicielek i przedstawicieli partnerów społecznych, czyli związków zawodowych i organizacji pracodawców, a także organizacji pozarządowych, środowiska akademickiego, specyficznych branż, takich jak służby mundurowe, oraz strony rządowej. Jej celem jest prowadzenie m.in. Rady Dialogu Społecznego w celu prowadzenia dyskusji z  przedstawicielami reprezentatywnych organizacji związkowych, organizacji pracodawców i strony rządowej oraz  sprzyjanie wzmocnienia położenia kobiet na rynku pracy w Polsce. 

Podsumowanie 

Kobiety w Polsce po 2004 roku zyskały większy dostęp do rynku pracy, lepszą ochronę prawną i wyższy poziom wykształcenia. Równocześnie wciąż mierzą się z wyzwaniami – m.in. segregacją zawodową, luką płacową i nierównym podziałem obowiązków domowych. Implementacja dyrektyw unijnych oraz nowe polityki krajowe, jak powołanie Rady ds. Kobiet na Rynku Pracy, mogą stać się krokiem ku bardziej równościowej przyszłości.

Źródła:

1. https://rynekpracy.publisherspanel.com/resources/html/article/details?id=623733
2. https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/principles-and-values/aims-and-values_pl
3. https://www.gov.pl/web/premier/sklad-rady-ministrow
4. https://biznes.pap.pl/wiadomosci/gospodarka/kobiety-w-ue-zarabiaja-srednio-12-proc-mniej-niz-mezczyzni-eurostat
5. https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240304-1?utm_source=chatgpt.com